معماری پایدار چیست؟ + اصول، ویژگی‌ها و معرفی 4 نمونۀ موفق

همۀ ما از وضعیت اضطراری تغییرات اقلیمی خبر داریم. سوراخ شدن لایۀ ازن، گرم شدن زمین، گازهای گلخانه‌ای و ذوب شدن یخ‌های قطب جنوب ما را می‌ترساند. این خطرات سبب شده است که معماران، سازندگان و مصرف‌کنندگان خواستار شیوه‌های بهتر ساختمانی باشند تا بتوانند به کاهش آسیب‌های یکی از آلاینده‌ترین صنایع روی کرۀ زمین یعنی صنعت ساختمان کمک کنند. بدین ترتیب، اصول معماری پایدار به یک ملاحظۀ اصلی در شیوۀ ساخت بناها و شهرها تبدیل شده است. 

معماری پایدار شاید بهترین اتفاقی است که در این چند وقت برای بشریت افتاده است. برای درک بهتر این مفهوم، در ادامه، به تعریف معماری پایدار، اصول و جنبه‌های مختلف آن می‌پردازیم.

معماری پایدار چیست؟

کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه، توسعۀ پایدار (Sustainable Development) را این‌گونه تعریف می‌کند: «توسعه‌ای که نیازهای زمان حال را برآورده می‌کند بدون اینکه توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهایشان را به خطر بیندازد.» در سال‌های اخیر، این مفهوم در همۀ حوزه‌های زیست انسانی از جمله معماری نفوذ کرده است. 

معماری پایدار (Sustainable Architecture) یک رویکرد سازگار با محیط زیست است که همۀ جنبه‌های ساختمان‌های مدرن ازجمله برنامه‌ریزی و فرایند ساخت‌وساز، انتخاب مصالح ساختمانی، طراحی و اجرای سیستم‌های گرمایش، سرمایش، لوله‌کشی، زباله، تهویه و چگونگی ادغام ساختمان با چشم‌انداز طبیعی را شامل می‌شود. این رویکرد محدود کردن تأثیر انسان بر محیط زیست را نه‌تنها در زمان ساخت یک ساختمان، بلکه پس از استفاده و زندگی در آن را مد نظر دارد.

یک ساختمان پایدار چگونه ساختمانی است؟

ساختمان پایدار به گونه‌ای طراحی و ساخته می‌شود که آسیب‌های وارد بر سلامت ساکنان و محیط زیست را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. طراحی ساختمان‌های پایدار نیاز به یک نگاه کل‌نگر دارد؛ از جنبه‌های فنی گرفته تا جنبه‌های محیطی، اجتماعی، اقتصادی و حتی روانی-حسی. بنابراین، یک ساختمان پایدار در عین حال که عملکردی و از نظر زیبایی‌شناسی برتر است، می‌بایست با ذهنیت دستیابی به بهره‌وری انرژی و منابع، تأثیرات مثبت بر سلامت، آسایش و بهبود قابلیت زندگی برای ساکنان ساخته شود. همۀ این‌ها را می‌توان از طریق اجرای فناوری‌های مناسب در داخل ساختمان به دست آورد.

چرا معماری پایدار این‌قدر مهم است؟

نیازی به گفتن نیست که صنعت ساختمان‌ یکی از بزرگ‌ترین عوامل تخریب لایۀ ازن و گرم شدن کرۀ زمین است.  طبق گزارش وضعیت جهانی محیط زیست سازمان ملل در سال 2017:

ساختمان‌ها و ساخت‌وسازها بیش از 35 درصد از مصرف نهایی انرژی جهانی و نزدیک به 40 درصد از انتشار گاز 2CO را شامل می‌شوند. (منبع)

بنابراین، مانند بسیاری از صنایع آلاینده، صنعت ساخت‌وساز نیز مسئولیت دارد که تأثیرات زیست محیطی عملیات خود را در نظر بگیرد و برای محافظت از سیارۀ زمین به سمت رویکردی پایدارتر حرکت کند. 

ساختمان‌های پایدار مهم‌اند، زیرا: 

1. در ساخت آن‌ها از مواد شیمیایی و آلایندۀ کمتری استفاده شده است. 
2. در درازمدت انرژی و آب کمتری مصرف می‌کنند.
3. بهبود سلامت و رفاه ساکنان یک ساختمان را در پی دارند.

تاریخچۀ معماری پایدار

بسیاری از شیوه‌ها و اصول مورد استفاده در معماری پایدار ریشه در تکنیک‌های ساختمانی دوران باستان دارند؛ همان تکنیک‌هایی که با ظهور مصالح مدرن و تولید انبوه در عصر صنعتی دگرگون شدند. اما آگاهی امروز ما دربارۀ مفهوم معماری پایدار بیش از 50 سال قدمت دارد و به سالگرد اولین روز زمین (Earth Day)، جنبش بین‌المللی محیط زیست و قوانین متعاقب آن در سراسر جهان برمی‌گردد.

در حال حاضر، پایداری (Sustainability) به یکی از عناصر مهم معماری معاصر تبدیل شده است. استانداردهای زیست محیطی مانند BREEAM و LEED دستورالعمل‌هایی را برای ساختمان پایدار ارائه می‌دهند و معماران با شیوه‌های پایدار تلاش می‌کنند تا این استانداردها را برآورده کنند و گواهینامه‌های مرتبط را برای پروژه‌های خود به دست آورند.

تفاوت معماری پایدار و سبز در چیست؟

فلسفه اصلی و مشترک معماري سبز و معماری پایدار تلاش برای کاهش اثرات منفی بر محیط‌ زیست است؛ به‌طوری‌که می‌توان گفت در دل این دو نوع معماری، یک مفهوم پایداری نیز وجود دارد. اما تفاوت اصلی این دو در چیست؟

تفاوت اصلی، تمرکز و هدف اصلی آن‌ها است. به زبان ساده، هدف اصلی از معماري سبز حفظ محیط‌زیست با استفاده از منابع پایدار انرژی است؛ درحالی‌که تمرکز اصلی معماری پایدار، بر آشتی محیط‌زیست و انسان (با توجه به جنبه‌های مختلف زندگی) می‌باشد.

اصول معماری پایدار

معماران و طراحان در هنگام اندیشیدن به ساخت‌وسازهای پایدار، سه اصل اساسی را در نظر می‌گیرند.

1. پایداری محیطی، که به‌عنوان توانایی برآوردن نیازهای ساکنان فعلی بدون تأثیرگذاری منفی بر برآوردن نیازهای نسل‌های آینده تعریف می‌شود. پایداری محیطی شامل اجتناب از کاهش منابع طبیعی، هرگونه تأثیر منفی زیست محیطی و در نظر گرفتن مسائل دفع نهایی پس از اتمام عمر ساختمان است.
2. پایداری اقتصادی، به‌معنی مقرون‌به‌صرفه بودن و امکان‌سنجی هزینه و منابع، هم در زمان ساخت و هم در آینده.
3. پایداری اجتماعی، که گاهی پایداری فرهنگی نامیده می‌شود، به این اشاره دارد که چگونه یک ساختار معین و سیستم آن نیازهای ساکنان و عملکردهای آن را برآورده می‌کند.

استراتژی‌ها و ویژگی‌‌های معماری پایدار

طبق اصول گفته‌شده، استراتژی‌هایی که در معماری پایدار به کار می‌رود را می‌توان در 6 دستۀ کلی در کل چرخۀ عمر ساختمان تعریف کرد:

1. بازیافت مواد
2. بهره‌وری انرژی
3. مصالح ساختمانی
4. مدیریت پسماند
5. ارتقای ساختمان‌های قدیمی
6. سلامت ساکنین

و در ادامه، ویژگی‌های معماری پایدار به ترتیب زیر در نظر گرفته می‌شود:

1. تمرکز کلی بر کاهش تأثیر انسان بر محیط زیست؛
2. ساخت بناهایی با مصرف انرژی صفر؛ 
3. به حداکثر رساندن استفاده از نور طبیعی در ساختمان؛
4. حداقل مصرف انرژی زیانبار به لطف استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر مانند پنل‌های خورشیدی، سیستم‌های گرمایش، سرمایش و تهویۀ طبیعی و کارآمد، لوازم روشنایی کم‌مصرف و…؛
5. سیستم‌های حفاظت از آب، مانند جمع‌آوری آب باران و بازیافت آب خاکستری؛
6. ترکیب و ادغام یکپارچۀ معماری با چشم‌انداز اطراف؛
7. محوطه‌سازی با پوشش گیاهی بومی؛
8. استفاده از مصالح بومی و همساز با اقلیم به‌منظور کاهش مسافت حمل‌و‌نقل، هزینه‌ها و…؛
9. استفاده از مصالح تجدیدپذیر مانند بامبو، کنف، چوب پنبه، کتان و سویا؛

10. جایگزینی مصالح ساختمانی معمولی مانند بتن با مصالح پایدار و تجدیدپذیر و قابل بازیافت در معماری؛
11. پیاده‌سازی سیستم‌های بدون زباله در ساختمان؛
12. ساخت فضاهای مدولار و سازگار از مواد طبیعی که به‌راحتی می‌توان آن‌ها را شکست و تغییر کاربری داد یا بازیافت کرد؛
13. خانه‌های کوچک، آپارتمان‌های کوچک و سایر سازه‌های کوچک که از جرم و انرژی کمتری استفاده می‌کنند؛
14. ترکیب با گیاهان و طبیعت از طریق دیوارهای زنده، برج‌های مسکونی پوشیده از درخت و بام‌های سبز برای کمک به خنک کردن ساختمان‌های موجود و ایجاد محیط‌های بیوفیلیک سالم برای انسان؛
15. ارتقای ساختمان‌های قدیمی در جهت پایدارتر شدن و کاهش تأثیر آن‌ها بر محیط زیست. افزودن پنل‌های خورشیدی، نصب عایق‌های سازگار با محیط زیست و سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی مدرن و کم‌مصرف، همگی می‌توانند به پایداری یک ساختمان قدیمی کمک کنند.

نمونه ساختمان‌های معماری پایدار

در سال‌های اخیر ساختمان‌های پایدار زیادی در سراسر جهان ساخته شده است. در ادامه چند نمونه ساختمان‌های معماری پایدار را معرفی می‌کنیم.

1. پروژه‌های Earthships Biotecture

پروژه‌های Earthships Biotecture نمادی از معماری کاملاً پایدار است که زیبایی‌شناسی را نیز مد نظر دارد. Eartshipها نوعی خانۀ غیرفعال خورشیدی با سیستم‌های گرمایش و سرمایش صفر انرژی و کاملاً مستقل از منابع انرژی شهری هستند. این سازه‌ها با مجموعۀ وسیعی از مواد مانند خاک، خاک رس، یونجه، چوب و لاستیک‌های پر از خاک به‌عنوان دیوارهای باربر ایجاد می‌شوند و از قوطی‌ یا بطری‌ برای دیوارهای غیرباربر استفاده می‌کنند.

2. معماری پایدار به سبک شیگرو بان (Shigeru Ban) معمار ژاپنی

برنامۀ بازیافت مواد و استفادۀ مجدد از آن‌ها، می‌بایست از مرحلۀ طراحی یک سازۀ جدید در نظر گرفته شود و در صورت تخریب، مواد باید به‌راحتی قابل بازیابی و استفادۀ مجدد باشند. حتی مصالح قابل بازیافت در معماری می‌توانند به اجزای سازندۀ سازه‌های بزرگ و کوچک تبدیل شوند. شیگرو بان، معمار ژاپنی برندۀ جایزۀ پریتزکر، از لوله‌های مقوایی بازیافت‌شده برای ساخت پناهگاه‌های اضطراری استفاده می‌کند. او از همین مواد برای ساخت کلیسای جامع معروف خود که در سال 2013 در کرایست چرچ نیوزلند ساخته شد، استفاده کرد.

3. موزۀ فردا (ریودوژانیرو، برزیل)

گشایش: 2015 | استفاده: موزۀ علوم | طراحی: سانتیاگو کالاتراوا

ویژگی‌های طراحی پایدار این موزه شامل صفحات خورشیدی قابل تنظیم و باله‌مانند است که به زیبایی نئوآینده‌نگر ساختمان می‌افزاید. همچنین، یک سیستم پمپاژ نیز آب سرد را از خلیج مجاور برای استفاده در سیستم تهویۀ مطبوع، به ساختمان هدایت می‌کند.

4. کپن هیل (کپنهاگ، دانمارک)

گشایش: 2017 | استفاده: نیروگاه، تأسیسات ورزشی | طراحی: Bjarke Ingels Group (BIG)

CopenHill، که Amager Bakke نیز نامیده می‌شود، هم نیروگاهی است که زباله‌ها را برای تولید برق می‌سوزاند و هم یک مرکز ورزشی است که در آن می‌توانید روی یکی از بلندترین برج‌های کوهنوردی جهان کوهنوردی کنید. پیست اسکی مصنوعی و اسنوبرد آن نیز بسیار دیدنی است.

به گفتۀ مجلۀ معمار، در این پروژه، سالانه 440000 تن زباله به برق تمیز تبدیل می‌شود و گرمایش 150000 خانۀ مجاور را تأمین می‌کند.

نمونه‌های دیگری از پروژه‌های موفق معماری پایدار در اروپا عبارتند از: The Edge در آمستردام هلند، Bosco Verticale در میلان ایتالیا و پروژۀ Eden در کورنوال انگلستان.

حرف آخر

در حال حاضر، معماران علاوه‌ بر جنبه‌های زیبایی‌شناسی و عملکردی معماری، در ارائۀ راه‌حل‌های یکپارچه‌ای که عوامل محیطی را در نظر بگیرد نیز به چالش کشیده می‌شوند. فرایند معماری پایدار شامل معماری سبز، مصالح ساختمانی اکولوژیک، منابع انرژی تجدیدپذیر، مواد بازیافتی، سیستم‌های گرمایش و سرمایش، نور و تهویۀ طبیعی، سیستم بدون زباله و پیشرفت‌هایی برای حمایت از زندگی مدولار است. 

شما چقدر با راه‌حل‌های معماری پایدار در ایران برخورد کرده‌اید؟ برای شروع می‌توانید محصولات دوستدار محیط زیست در سایت ما را بررسی کنید.