همۀ ما از وضعیت اضطراری تغییرات اقلیمی خبر داریم. سوراخ شدن لایۀ ازن، گرم شدن زمین، گازهای گلخانهای و ذوب شدن یخهای قطب جنوب ما را میترساند. این خطرات سبب شده است که معماران، سازندگان و مصرفکنندگان خواستار شیوههای بهتر ساختمانی باشند تا بتوانند به کاهش آسیبهای یکی از آلایندهترین صنایع روی کرۀ زمین یعنی صنعت ساختمان کمک کنند. بدین ترتیب، اصول معماری پایدار به یک ملاحظۀ اصلی در شیوۀ ساخت بناها و شهرها تبدیل شده است.
معماری پایدار شاید بهترین اتفاقی است که در این چند وقت برای بشریت افتاده است. برای درک بهتر این مفهوم، در ادامه، به تعریف معماری پایدار، اصول و جنبههای مختلف آن میپردازیم.
کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه، توسعۀ پایدار (Sustainable Development) را اینگونه تعریف میکند: «توسعهای که نیازهای زمان حال را برآورده میکند بدون اینکه توانایی نسلهای آینده برای برآوردن نیازهایشان را به خطر بیندازد.» در سالهای اخیر، این مفهوم در همۀ حوزههای زیست انسانی از جمله معماری نفوذ کرده است.
معماری پایدار (Sustainable Architecture) یک رویکرد سازگار با محیط زیست است که همۀ جنبههای ساختمانهای مدرن ازجمله برنامهریزی و فرایند ساختوساز، انتخاب مصالح ساختمانی، طراحی و اجرای سیستمهای گرمایش، سرمایش، لولهکشی، زباله، تهویه و چگونگی ادغام ساختمان با چشمانداز طبیعی را شامل میشود. این رویکرد محدود کردن تأثیر انسان بر محیط زیست را نهتنها در زمان ساخت یک ساختمان، بلکه پس از استفاده و زندگی در آن را مد نظر دارد.
ساختمان پایدار به گونهای طراحی و ساخته میشود که آسیبهای وارد بر سلامت ساکنان و محیط زیست را به میزان قابل توجهی کاهش میدهد. طراحی ساختمانهای پایدار نیاز به یک نگاه کلنگر دارد؛ از جنبههای فنی گرفته تا جنبههای محیطی، اجتماعی، اقتصادی و حتی روانی-حسی. بنابراین، یک ساختمان پایدار در عین حال که عملکردی و از نظر زیباییشناسی برتر است، میبایست با ذهنیت دستیابی به بهرهوری انرژی و منابع، تأثیرات مثبت بر سلامت، آسایش و بهبود قابلیت زندگی برای ساکنان ساخته شود. همۀ اینها را میتوان از طریق اجرای فناوریهای مناسب در داخل ساختمان پایدار به دست آورد.
نیازی به گفتن نیست که صنعت ساختمان یکی از بزرگترین عوامل تخریب لایۀ ازن و گرم شدن کرۀ زمین است. طبق گزارش وضعیت جهانی محیط زیست سازمان ملل در سال 2017:
ساختمانها و ساختوسازها بیش از 35 درصد از مصرف نهایی انرژی جهانی و نزدیک به 40 درصد از انتشار گاز 2CO را شامل میشوند. (منبع)
بنابراین، مانند بسیاری از صنایع آلاینده، صنعت ساختوساز نیز مسئولیت دارد که تأثیرات زیست محیطی عملیات خود را در نظر بگیرد و برای محافظت از سیارۀ زمین به سمت رویکردی پایدارتر حرکت کند.
ساختمانهای پایدار مهماند، زیرا:
بسیاری از شیوهها و اصول مورد استفاده در معماری پایدار ریشه در تکنیکهای ساختمانی دوران باستان دارند؛ همان تکنیکهایی که با ظهور مصالح مدرن و تولید انبوه در عصر صنعتی دگرگون شدند. اما آگاهی امروز ما دربارۀ مفهوم معماری پایدار بیش از 50 سال قدمت دارد و به سالگرد اولین روز زمین (Earth Day)، جنبش بینالمللی محیط زیست و قوانین متعاقب آن در سراسر جهان برمیگردد.
در حال حاضر، پایداری (Sustainability) به یکی از عناصر مهم معماری معاصر تبدیل شده است. استانداردهای زیست محیطی مانند BREEAM و LEED دستورالعملهایی را برای ساختمان پایدار ارائه میدهند و معماران با شیوههای پایدار تلاش میکنند تا این استانداردها را برآورده کنند و گواهینامههای مرتبط را برای پروژههای خود به دست آورند.
فلسفه اصلی و مشترک معماري سبز و معماری پایدار تلاش برای کاهش اثرات منفی بر محیط زیست است؛ بهطوریکه میتوان گفت در دل این دو نوع معماری، یک مفهوم پایداری نیز وجود دارد. اما تفاوت اصلی این دو در چیست؟
تفاوت اصلی، تمرکز و هدف اصلی آنها است. به زبان ساده، هدف اصلی از معماري سبز حفظ محیطزیست با استفاده از منابع پایدار انرژی است؛ درحالیکه تمرکز اصلی معماری پایدار، بر آشتی محیطزیست و انسان (با توجه به جنبههای مختلف زندگی) میباشد.
معماران و طراحان در هنگام اندیشیدن به ساختوسازهای پایدار، سه اصل اساسی را در نظر میگیرند.
طبق اصول گفتهشده، استراتژیهایی که در معماری پایدار به کار میرود را میتوان در 6 دستۀ کلی در کل چرخۀ عمر ساختمان تعریف کرد:
) بازیافت مواد
بازیافت مواد در معماری پایدار به معنای استفاده مجدد از مصالح ساختمانی در پروژههای جدید است. این کار نهتنها به کاهش مصرف منابع طبیعی کمک میکند، بلکه باعث کاهش نخالههای ساختمانی و درنتیجه کاهش آلودگی محیط زیست میشود. ازجمله مصالح قابل بازیافت، میتوان آجر، بتن، چوب و فلزات را نام برد.
2) بهرهوری انرژی
بهرهوری انرژی در ساختمانها به معنای کاهش مصرف انرژی برای تامین گرمایش، سرمایش و روشنایی است. این هدف با استفاده از عایقهای حرارتی، پنجرههای دوجداره، سیستمهای تهویه مطبوع با راندمان بالا و استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی قابل دستیابی است.
3) مصالح ساختمانی پایدار
انتخاب مصالح ساختمانی بادوام، بومی و سازگار با محیط زیست از اصول مهم معماری پایدار است. مصالح طبیعی مانند بامبو، سنگ و خاک رس به دلیل دوام و تأثیر کم بر محیط زیست، گزینههای مناسبی هستند. همچنین، مصالح بازیافتی و مصالحی که در تولید آنها از انرژی کمتری استفاده شده است، نیز میتوانند انتخاب شوند.
4) مدیریت پسماند
کاهش تولید زباله و مدیریت صحیح پسماندهای ساختمانی، از اصول مهم معماری پایدار است. جداسازی زباله در محل ساخت، استفاده از مصالحی که تولید زباله کمتری دارند و همچنین طراحی ساختمانهایی که امکان بازیافت و استفاده مجدد از مواد را فراهم میکنند، ازجمله راهکارهای مدیریت پسماند در معماری پایدار هستند.
5) ارتقای ساختمانهای قدیمی
ارتقای ساختمانهای قدیمی به استانداردهای معماری پایدار میتواند به کاهش مصرف انرژی، افزایش عمر مفید ساختمان و بهبود کیفیت زندگی ساکنین کمک کند. افزودن پنلهای خورشیدی، نصب عایقهای سازگار با محیط زیست، نصب سیستمهای گرمایشی و سرمایشی مدرن و کممصرف، و استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر از جمله اقداماتی هستند که میتوان در ساختمانهای قدیمی انجام داد.
6) سلامت ساکنین
معماری پایدار نهتنها به محیط زیست، بلکه به سلامت ساکنین نیز اهمیت میدهد. استفاده از مصالح طبیعی، تهویه مناسب، کنترل رطوبت، تامین نور طبیعی کافی و کاهش آلودگی صوتی ازجمله عوامل تأثیرگذار بر سلامت ساکنین است.
براساس استراتژیهای تعریفشده، ویژگیهای معماری پایدار به ترتیب زیر است:
1) کاهش تأثیر انسان بر محیط زیست
در معماری پایدار، هدف کاهش ردپای اکولوژیکی ساختمانها است. این بدان معناست که ساختمانها باید طوری طراحی و ساخته شوند که کمترین آسیب را به محیط زیست وارد کنند. ازجمله این آسیبها میتوان به انواع آلودگیها (هوا، خاک، آب و…)، مصرف بیرویه آب و تولید زباله اشاره کرد. وجه مشترک ساختمان پایدار و ساختمان سبز در همین جنبه است.
2) ساخت بناهایی با مصرف انرژی صفر
ساختمانهای با مصرف انرژی صفر، به همان اندازهای که انرژی مصرف میکنند، انرژی تولید میکنند. این امر با استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی و زمین گرمایی و همچنین بهرهگیری از سیستمهای مدیریت انرژی هوشمند امکانپذیر است.
3) به حداکثر رساندن استفاده از نور طبیعی در ساختمان
استفاده از نور طبیعی، علاوه بر کاهش مصرف انرژی برای روشنایی، باعث بهبود روحیه و سلامت ساکنین نیز میشود. نور طبیعی همچنین میتواند به تنظیم دمای داخلی ساختمان کمک کند.
4) حداقل مصرف انرژیهای زیانبار
در معماری پایدار، استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر پنلهای خورشیدی، سیستمهای گرمایشی و سرمایشی کارآمد، لوازم روشنایی کممصرف، به منظور کاهش مصرف انرژی فسیلی و کاهش انتشار گازهای گلخانهای مورد تاکید است.
5) حفاظت از آب
جمعآوری آب باران، تصفیه و استفاده مجدد از آب خاکستری (آب فاضلاب خانگی بهجز سرویس بهداشتی) به کاهش مصرف آب شهری کمک میکند. همچنین، طراحی منظر به گونهای که نیاز به آبیاری کم داشته باشد، از دیگر راهکارهای حفاظت از آب است.
6) هماهنگی با سایت
ساختمانهای پایدار به گونهای طراحی میشوند که با محیط طبیعی اطراف خود هماهنگ باشند. این امر باعث ایجاد چشماندازی زیبا و دلپذیر میشود و همچنین به حفظ محیط زیست کمک میکند.
7) محوطهسازی با پوشش گیاهی بومی
استفاده از گیاهان بومی به دلیل سازگاری با شرایط اقلیمی منطقه، نیاز به آبیاری کمتری دارد و همچنین به حفظ تنوع زیستی کمک میکند.
8) استفاده از مصالح بومی و همساز با اقلیم
مصالح بومی معمولا دردسترستر و ارزانترند و به دلیل سازگاری با شرایط اقلیمی منطقه، دوام بیشتری دارند. همچنین، استفاده از این مصالح باعث کاهش هزینههای حملونقل و تولید آلودگی میشود.
9) استفاده از مصالح تجدیدپذیر
مصالح تجدیدپذیر مانند بامبو و چوبپنبه، به دلیل رشد سریع و تجدیدپذیر بودن، جایگزین مناسبی برای مصالح سنتی هستند. این مصالح همچنین عایق حرارتی و صوتی خوبی محسوب میشوند.
معرفی محصول برند موزو (نما و دکینگ بامبو)
10) استفاده از مصالح قابل بازیافت بهجای مصالح ساختمانی رایج
با استفاده از مصالح قابل بازیافت بهجای مصالح رایج، میتوان بهطور قابل توجهی از مصرف انرژی و تولید نخاله در صنعت ساختمان کاست. این امر علاوه بر کاهش اثرات مخرب بر محیط زیست، به افزایش طول عمر ساختمان سبز و کاهش هزینههای نگهداری آن نیز کمک میکند.
11) پیادهسازی سیستمهای بدون زباله در ساختمان
پیادهسازی سیستمهای بدون زباله در ساختمان، مانند تفکیک زباله در مبدا، بازیافت زباله، کمپوست کردن و سیستمهای هوشمند مدیریت پسماند، به کاهش حجم زبالههای تولیدشده و آلودگی محیط زیست کمک شایانی میکند. همچنین، میتواند به صرفهجویی در هزینههای دفع زباله و بهبود کیفیت زندگی ساکنان منجر شود.
در سالهای اخیر ساختمانهای پایدار زیادی در سراسر جهان ساخته شده است. در ادامه چند نمونه ساختمانهای معماری پایدار را معرفی میکنیم.
پروژههای Earthships Biotecture نمادی از طراحی پایدار است که زیباییشناسی را نیز مد نظر دارد. Eartshipها نوعی خانۀ غیرفعال خورشیدی با سیستمهای گرمایش و سرمایش صفر انرژی و کاملاً مستقل از منابع انرژی شهری هستند. این سازهها با مجموعۀ وسیعی از مواد مانند خاک، خاک رس، یونجه، چوب و لاستیکهای پر از خاک بهعنوان دیوارهای باربر ایجاد میشوند و از قوطی یا بطری برای دیوارهای غیرباربر استفاده میکنند.
برنامۀ بازیافت مواد و استفادۀ مجدد از آنها، میبایست از مرحلۀ طراحی یک سازۀ جدید در نظر گرفته شود و در صورت تخریب، مواد باید بهراحتی قابل بازیابی و استفادۀ مجدد باشند. حتی مصالح قابل بازیافت در معماری میتوانند به اجزای سازندۀ سازههای بزرگ و کوچک تبدیل شوند. شیگرو بان، معمار ژاپنی برندۀ جایزۀ پریتزکر، از لولههای مقوایی بازیافتشده برای ساخت پناهگاههای اضطراری استفاده میکند. او از همین مواد برای ساخت کلیسای جامع معروف خود که در سال 2013 در کرایست چرچ نیوزلند ساخته شد، استفاده کرد.
گشایش: 2015 | استفاده: موزۀ علوم | طراحی: سانتیاگو کالاتراوا
ویژگیهای طراحی پایدار این موزه شامل صفحات خورشیدی قابل تنظیم و بالهمانند است که به زیبایی نئوآیندهنگر ساختمان میافزاید. همچنین، یک سیستم پمپاژ نیز آب سرد را از خلیج مجاور برای استفاده در سیستم تهویۀ مطبوع، به ساختمان سبز هدایت میکند.
گشایش: 2017 | استفاده: نیروگاه، تأسیسات ورزشی | طراحی: Bjarke Ingels Group (BIG)
CopenHill، که Amager Bakke نیز نامیده میشود، هم نیروگاهی است که زبالهها را برای تولید برق میسوزاند و هم یک مرکز ورزشی است که در آن میتوانید روی یکی از بلندترین برجهای کوهنوردی جهان کوهنوردی کنید. پیست اسکی مصنوعی و اسنوبرد آن نیز بسیار دیدنی است.
به گفتۀ مجلۀ معمار، در این پروژه، سالانه 440000 تن زباله به برق تمیز تبدیل میشود و گرمایش 150000 خانۀ مجاور را تأمین میکند.
نمونههای دیگری از پروژههای موفق معماری پایدار در اروپا عبارتند از: The Edge در آمستردام هلند، Bosco Verticale در میلان ایتالیا و پروژۀ Eden در کورنوال انگلستان.
در حال حاضر، معماران علاوه بر جنبههای زیباییشناسی و عملکردی معماری، در ارائۀ راهحلهای یکپارچهای که عوامل محیطی را در نظر بگیرد نیز به چالش کشیده میشوند. فرایند معماری پایدار شامل معماری سبز، مصالح ساختمانی اکولوژیک، منابع انرژی تجدیدپذیر، مواد بازیافتی، سیستمهای گرمایش و سرمایش، نور و تهویۀ طبیعی، سیستم بدون زباله و پیشرفتهایی برای حمایت از زندگی مدولار است.
شما چقدر با راهحلهای معماری پایدار در ایران برخورد کردهاید؟ برای شروع میتوانید محصولات دوستدار محیط زیست در سایت ما را بررسی کنید.
خانه و معماری با بیش از یک دهه تجربه در زمینه واردات تجهیزات و مصالح ساختمانی اروپایی و ارائه راهحلهای نوآورانه در صنعت ساختمانی، مرجع معتبر و شناخته شدهای در این حوزه به شمار میرود.
شرکت خانه و معماری با برخی از معتبرترین برندهای اروپایی یعنی Roca و Armani/Roca (محصولات چینی بهداشتی) و همچنین Moso (محصولات بامبو) همکاری میکند که تمامی آنها رعایت استانداردهای کیفی در بالاترین سطح و حفظ محیطزیست را سرلوحه کار خود قرار دادهاند.
